जळगाव समाचार | ९ सप्टेंबर २०२५
मराठा समाजाच्या आरक्षणाच्या मागणीसाठी ऐतिहासिक आणि कायदेशीर आधार तयार करताना ब्रिटिश काळातील गॅझेटियर्सना (Gazetteers) विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. त्यामध्ये हैद्राबाद गॅझेटियर्स, सातारा जिल्हा गॅझेटियर्स (1885) आणि कोल्हापूर जिल्हा गॅझेटियर्स (1886) या दस्तऐवजांचा मोठ्या प्रमाणावर आधार घेतला जातो. या गॅझेटियर्समध्ये मराठा आणि कुणबी समाजाबाबत दिलेली माहिती आजही आरक्षणासाठी मुख्य पुरावा म्हणून वापरली जात आहे.
सातारा गॅझेटियर्स चे महत्त्व
ब्रिटिश काळात ‘Bombay Presidency Gazetteers’ मालिकेअंतर्गत प्रसिद्ध झालेल्या सातारा जिल्हा गॅझेटियर्स (1885) मध्ये सातारा आणि सांगली जिल्ह्यातील समाजरचना, लोकसंख्या, व्यवसाय, शेती आणि सांस्कृतिक प्रथा यांचा सविस्तर आढावा घेतला गेला होता. यामध्ये मराठा आणि कुणबी समाजाबाबत पुढील नोंदी आढळून येतात:
“Kunbis and Marathas are practically the same class. The distinction between them is very slight. Many Kunbis call themselves Marathas, and many Marathas are known as Kunbis.”
(कुणबी आणि मराठा हे प्रत्यक्षात एकच वर्ग आहेत. त्यांच्यात फारसा फरक नाही. अनेक कुणबी स्वतःला मराठा म्हणवतात आणि अनेक मराठे कुणबी म्हणून ओळखले जातात.)
“The Marathas of Satara are chiefly landholders and cultivators. They are closely connected with the Kunbis, both socially and economically.”
(साताऱ्यातील मराठे प्रामुख्याने जमीनधारक व शेतकरी असून ते सामाजिक व आर्थिक दृष्ट्या कुणब्यांशी जवळीक राखतात.)
या नोंदींमुळे मराठा समाजाचा ऐतिहासिक शेतकरी वर्गाशी असलेला संबंध सिद्ध होत असून, आरक्षणासाठी हे गॅझेट महत्त्वाचा आधार मानले जाते.
कोल्हापूर गॅझेटियर्स चे महत्त्व
कोल्हापूर जिल्हा गॅझेटियर्स (1886) मध्ये कोल्हापूर आणि परिसरातील समाजरचना आणि व्यवसाय याबाबत सविस्तर माहिती दिली गेली आहे. त्यातील मराठा–कुणबी संदर्भ पुढीलप्रमाणे आहे:
“Kunbis and Marathas are so closely connected that it is difficult to distinguish between them. Both are agriculturists and often intermarry. Many Kunbis call themselves Marathas, and many Marathas are described as Kunbis.”
(कुणबी आणि मराठा इतके एकरूप आहेत की त्यांच्यात फरक करणे कठीण आहे. दोन्हीही शेतकरी वर्ग असून त्यांच्यात परस्पर विवाहसंबंध असतो.)
“The Marathas of Kolhapur are mainly cultivators and landholders. They share the same social and economic position as Kunbis.”
(कोल्हापूरमधील मराठे मुख्यत्वे जमीनधारक व शेतकरी असून ते सामाजिक व आर्थिक दृष्ट्या कुणब्यांप्रमाणेच आहेत.)
या नोंदी सातारा गॅझेटियरमधील माहितीला पूरक ठरतात. त्यामुळे मराठा समाजाच्या OBC आरक्षणासाठी हा दस्तऐवज कायदेशीर आणि ऐतिहासिक आधार ठरतो.
आरक्षणासाठी गॅझेटियर्सचा वापर
आज महाराष्ट्र सरकारने सातारा आणि कोल्हापूर गॅझेटियर्स मधील नोंदींच्या आधारे मराठा समाजाला ओबीसी प्रवर्गात समाविष्ट करण्याची प्रक्रिया सुरू केली आहे. न्यायालयात, आयोगांसमोर आणि सामाजिक चर्चांमध्ये या नोंदी वारंवार सादर केल्या जातात. सातारा आणि कोल्हापूर गॅझेटियर हे फक्त प्रशासनिक दस्तऐवज नाहीत, तर मराठा समाजाच्या हक्कासाठीचे ऐतिहासिक पुरावे आहेत.
त्याचबरोबर मराठवाड्यातील हैद्राबाद गॅझेटियर्स (1918) देखील महत्त्वाचा दस्तऐवज मानला जातो. त्या काळात निजामशाही अंतर्गत असलेल्या मराठवाड्यातील लोकसंख्या, व्यवसाय आणि सामाजिक स्थिती याची नोंद या गॅझेटमध्ये आहे. मराठा समाजातील शेती करणाऱ्या घटकाला कुणबी म्हणून नोंदवल्याने आरक्षणाचा आधार मिळत असल्याचा दावा केला जातो.
