संविधान दिन विशेष संपादकीय लेख | २६ नोव्हेंबर २०२४
भारतीय संविधान दिवस दरवर्षी २६ नोव्हेंबर रोजी साजरा केला जातो. हा दिवस १९४९ साली संविधान सभेने संविधान स्वीकारल्याच्या ऐतिहासिक घटनेचे स्मरण करण्यासाठी पाळला जातो. संविधानाची अंमलबजावणी २६ जानेवारी १९५० रोजी झाली, ज्यादिवशी भारत प्रजासत्ताक झाला.
भारतीय संविधान तयार करण्यासाठी घटना समितीची स्थापना २९ ऑगस्ट १९४७ रोजी करण्यात आली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या अध्यक्षतेखाली तयार झालेल्या या संविधानाने भारताच्या सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, आणि राजकीय विविधतेला सन्मानाने सामावून घेतले. संविधान निर्मिती प्रक्रियेत जवळपास २९९ सदस्यांचा सहभाग होता. या प्रक्रियेत ११४ दिवस चर्चा करण्यात आली. या चर्चेतून संविधानाच्या प्रत्येक घटकावर विचारमंथन करून जगातील सर्वांत मोठे आणि सविस्तर संविधान तयार करण्यात आले.
भारतीय संविधान हे केवळ कायद्यांचा संच नाही तर ते भारतीय लोकशाहीची मूलभूत तत्त्वे आणि मार्गदर्शक तत्वे स्पष्ट करते. यामध्ये २२ भाग, ३९५ अनुच्छेद, आणि १२ अनुसूचने आहेत. संविधानाच्या प्रास्ताविकेतील तत्त्वे ‘समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही गणराज्य’ या शब्दांत व्यक्त केली आहेत.
भारतीय संविधानाची काही महत्त्वाची वैशिष्ट्ये
1. प्रास्ताविका (Preamble): संविधानाच्या उद्दिष्टांची स्पष्ट कल्पना देणारी प्रास्ताविका हे संविधानाचे आत्मा मानली जाते.
2. मूलभूत हक्क: प्रत्येक भारतीय नागरिकाला समानता, स्वातंत्र्य, धर्मस्वातंत्र्य, शैक्षणिक व सांस्कृतिक स्वातंत्र्य, शोषणाविरोधी संरक्षण आणि घटनात्मक उपायांसाठी मूलभूत हक्क प्रदान केले आहेत.
3. मूलभूत कर्तव्ये: संविधानाच्या ४२ व्या घटना दुरुस्तीनंतर ११ मूलभूत कर्तव्यांची भर करण्यात आली, ज्यामुळे प्रत्येक नागरिकाला राष्ट्राच्या उन्नतीत योगदान देण्याची जबाबदारी दिली गेली.
4. संघात्मक रचना: भारतीय संविधानाने संघीय प्रणाली स्वीकारली आहे, जिथे केंद्र आणि राज्य सरकारांना विशिष्ट अधिकार प्रदान करण्यात आले आहेत.
5. स्वतंत्र न्यायव्यवस्था: लोकशाहीत न्यायपालिकेचे स्थान स्वतंत्र आणि श्रेष्ठ आहे.
6. विविधतेतील एकता: जात, धर्म, लिंग, भाषा किंवा प्रांत यावर आधारित कोणताही भेदभाव न करता भारतीय संविधानाने सर्वांना समान वागणूक दिली आहे.
संविधान दिनाचा उद्देश
संविधान दिन साजरा करण्यामागील मुख्य उद्देश म्हणजे संविधानातील मूलभूत तत्त्वांचे महत्त्व आणि त्याच्या अंमलबजावणीची जाणीव प्रत्येक भारतीयाला करून देणे. आजच्या तरुण पिढीला संविधानाच्या इतिहासाची ओळख करून देणे, त्यातील हक्क आणि कर्तव्यांची समज वाढवणे, तसेच देशाच्या प्रगतीसाठी योगदान देण्याची प्रेरणा देणे हेही या दिवसाचे महत्त्व आहे.
आजच्या काळातील संविधानाचा प्रभाव
भारतीय संविधान एक जिवंत दस्तऐवज आहे. विविध घटनांमध्ये ते आपले सामर्थ्य दाखवत आले आहे. समाजातील वाढते विषमता, धर्मांधता, भ्रष्टाचार, आणि सामाजिक अन्याय यांसारख्या समस्यांना संविधान हेच उत्तर आहे. यामध्ये दिलेले हक्क आणि अधिकार प्रत्येक भारतीयाला न्याय मिळवून देण्यासाठी सक्षम आहेत.
आजच्या काळात संविधानाचे महत्त्व अधिक आहे. वाढते पर्यावरणीय संकट, तंत्रज्ञानाच्या प्रभावाखालील बदलती जीवनशैली, सामाजिक आणि सांस्कृतिक आव्हाने, तसेच जागतिकीकरणाच्या प्रक्रियेत संविधानातील तत्त्वे नागरिकांना स्थैर्य देतात.
संविधान दिन साजरा करण्याचे महत्त्व
1. संविधान वाचन: संविधान दिनाच्या निमित्ताने शाळा, महाविद्यालये, सरकारी कार्यालये, आणि खासगी संस्थांमध्ये संविधान वाचनाचे कार्यक्रम आयोजित करणे गरजेचे आहे.
2. चर्चासत्रे आणि प्रबोधन कार्यक्रम: तरुणांना संविधानातील हक्क आणि कर्तव्ये याबद्दल जागरूक करणे.
3. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे योगदान: संविधान निर्मितीतील डॉ. आंबेडकर यांचे विचार, त्यांची दृष्टी, आणि योगदान यांची आठवण करून देणे.
4. संविधानाचे संरक्षण: प्रत्येक नागरिकाने संविधानातील तत्त्वांचे पालन करून राष्ट्राच्या प्रगतीत योगदान द्यावे.
भारतीय संविधानाची जागतिक मान्यता
भारतीय संविधान हे जगभरात लोकशाहीचे सर्वोत्तम उदाहरण म्हणून ओळखले जाते. विविध देश भारतीय संविधानाचा अभ्यास करून त्यांच्या संविधानांमध्ये बदल करत आहेत. भारताच्या विविधतेला एकत्र ठेवण्यात या संविधानाचे महत्त्वपूर्ण योगदान आहे.
भारतीय संविधान ही आपल्या राष्ट्राची खरी ताकद आहे. लोकशाही, धर्मनिरपेक्षता, आणि सामाजिक न्याय यांसारख्या मूल्यांचा आदर राखणे ही आपल्या सर्वांची जबाबदारी आहे. संविधान दिन हा फक्त उत्सवाचा दिवस नसून आपल्या जबाबदाऱ्या पुनः समजून घेण्याचा दिवस आहे.
“संविधान सन्मान, भारताचा अभिमान!”
आकाश जनार्दन बाविस्कर
मुख्य संपादक जळगाव समाचार
