शिक्षक दिन विशेष, संपादकीय लेख | ५ सप्टेंबर २०२५
शिक्षण म्हणजे केवळ अक्षरांची ओळख नव्हे, तर अज्ञानाचा काळोख दूर करून उजेडाची वाट दाखवणारा सूर्यप्रकाश आहे. भारतीय समाजाच्या इतिहासात हा सूर्यप्रकाश अनेकदा मंदावला, दडपला, लपवला गेला. पण जेव्हा एखादे सशक्त व्यक्तिमत्त्व अंधार भेदून उभे राहिले, तेव्हा शिक्षणाचा हा सूर्य पुन्हा तेजोमय झाला. शिक्षक दिनाच्या निमित्ताने आपण त्या थोर व्यक्तींचा स्मरण करतो, ज्यांनी शिक्षणाला समाजपरिवर्तनाचे प्रभावी शस्त्र बनवले.
जिजाऊ – संस्कारांची पहिली गुरू
छत्रपती शिवाजी महाराजांसारख्या दूरदृष्टी असलेल्या नेतृत्वाची निर्मिती हा योगायोग नव्हता. त्यामागे जिजाऊंच्या संस्कारांची भक्कम पायाभरणी होती. लहानपणापासूनच त्यांनी शिवबाला शौर्य, धर्म, न्याय, कर्तव्य आणि विवेकशीलतेचे धडे दिले. तलवार चालवणे, किल्ल्यांची रणनीती शिकवणे एवढेच नव्हे तर राज्यकर्त्याला आवश्यक असलेले राजधर्म, जनतेशी असलेले नाते आणि सर्वांच्या कल्याणाचा धडा त्यांनी दिला.
त्या काळात स्त्रियांना शिक्षणापासून दूर ठेवले जात होते, तरीही जिजाऊंनी आपल्या मुलाला समाजप्रेरणादायी नेते म्हणून घडवले. हीच खरी ‘गुरूंची भूमिका’ होती. शिक्षक दिनी जिजाऊंच्या स्मृतीला वंदन केल्याशिवाय भारतीय शिक्षणाच्या वाटचालीचा आलेख पूर्ण होऊ शकत नाही.
महात्मा फुले – शिक्षण म्हणजे समतेचा दीप
भारतीय समाज शतकानुशतके जातीयतेच्या आणि अंधश्रद्धेच्या जोखडाखाली अडकला होता. अशा काळात महात्मा जोतीराव फुले यांनी शिक्षणाला क्रांतीचे अस्त्र मानले. त्यांचा ठाम विश्वास होता – “शिक्षणाशिवाय समाजाचे खरे उध्दार अशक्य आहे.”
१८४८ मध्ये पुण्यात त्यांनी पहिली मुलींची शाळा सुरू केली. त्या वेळी मुलींना शिक्षण देणे पाप मानले जात होते. तरीही फुले दांपत्याने सर्व विरोध झेलत वंचित घटकांना ज्ञानप्रकाश देण्याचा धाडसी उपक्रम हाती घेतला. शेतकरी, कामगार, महिलांचे दु:ख त्यांनी ओळखले आणि शिक्षणाद्वारे त्यांना आत्मसन्मान व सबलीकरणाचा मार्ग दाखवला.
आज आपण समतेचा समाज उभारण्याचा विचार करतो, त्याची पायाभरणी महात्मा फुलेंच्या शिक्षणक्रांतीतच आहे. शिक्षक दिनाच्या चिंतनात फुलेंचे योगदान दीपस्तंभासारखेच आहे.
सावित्रीबाई फुले – पहिल्या क्रांतिकारक शिक्षिका
भारताच्या शिक्षण इतिहासात सावित्रीबाई फुले हे नाव सुवर्णाक्षरांनी कोरलेले आहे. त्या केवळ पहिल्या महिला शिक्षिका नव्हत्या, तर समाजातील वंचित घटकांपर्यंत शिक्षण पोहोचवणाऱ्या पहिल्या क्रांतिकारक दीपज्योती होत्या.
त्या काळी मुलींना शाळेत जाताना दगडफेक, अपमान आणि अपमानकारक वागणूक सहन करावी लागत असे. सावित्रीबाई मात्र खंबीर राहिल्या. त्यांच्या पायात नेहमी एक अतिरिक्त साडी असायची, कारण त्या जाणून होत्या की अडचणी हा प्रवासाचा भाग आहेत. साडी बदलून त्या पुन्हा दुसऱ्या दिवशी शाळेत हजर होत.
त्यांच्या या धाडसामुळे स्त्रियांना शिक्षणाचा मार्ग खुला झाला. “स्त्री शिक्षण” हा शब्द आज आपण सहज उच्चारतो, पण त्यामागे सावित्रीबाईंचा संघर्ष, त्यांचे अश्रू आणि त्यांची जिद्द आहे. शिक्षक दिनी प्रत्येक शिक्षिका सावित्रीबाईंच्या कार्यातून प्रेरणा घेऊ शकते.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर – शिक्षण हे संघर्षाचे शस्त्र
महात्मा फुले आणि सावित्रीबाईंनी शिक्षणाची ज्योत पेटवली, तर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी त्या ज्योतीला प्रचंड ज्वाला दिली. त्यांचे संपूर्ण आयुष्य शिक्षणाच्या महत्त्वावर आधारलेले होते. त्यांचा संदेश होता – “शिका, संघटित व्हा आणि संघर्ष करा.”
त्यांच्यासाठी शिक्षण हे केवळ वैयक्तिक उन्नतीचे साधन नव्हते, तर सामाजिक न्यायाचा मार्ग होता. अस्पृश्य, उपेक्षित आणि दडपलेल्या समाजाला त्यांनी पहिले सांगितले की शिक्षणाद्वारेच समानतेच्या लढ्यात यश मिळू शकते.
बाबासाहेबांनी स्वतः प्रतिकूल परिस्थितीत उच्च शिक्षण घेतले आणि जागतिक दर्जाचे विद्वान झाले. संविधान निर्मिती करताना त्यांनी शिक्षणाला मूलभूत अधिकारांच्या केंद्रस्थानी ठेवले. कारण त्यांच्या दृष्टीने शिक्षण म्हणजे सामाजिक क्रांतीची पायरी होती.
शिक्षक दिन : परंपरेचा अर्थ आणि आजची जबाबदारी
५ सप्टेंबर हा दिवस डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांच्या जयंतीनिमित्त शिक्षक दिन म्हणून साजरा केला जातो. राधाकृष्णन हे तत्वज्ञानी, प्राध्यापक आणि भारताचे दुसरे राष्ट्रपती होते. त्यांनी शिक्षणाला मानवी मूल्यांचा पाया मानला. मात्र, आज शिक्षक दिन केवळ फुलांचा गुच्छ देणे, औपचारिक कार्यक्रम घेणे एवढ्यावर मर्यादित राहिला आहे.
आज शिक्षणव्यवस्थेवर व्यापारीकरणाचे सावट आहे. मुलांच्या डोळ्यांतील जिज्ञासा गुणपत्रकांच्या ओझ्याखाली दडपली जाते. ग्रामीण भागात अजूनही मुलींना शिक्षणापासून वंचित ठेवले जाते. डिजिटल युगातही अनेकांना साधने आणि संधी उपलब्ध नाहीत.
या पार्श्वभूमीवर शिक्षक दिन हा केवळ स्मरणोत्सव नाही. तो जिजाऊंचे संस्कार, फुलेंची समतेची मशाल, सावित्रीबाईंची निर्भीड जिद्द आणि बाबासाहेबांची संघर्षशील प्रेरणा प्रत्यक्षात आणण्याचा संकल्प आहे.
शिक्षक दिनाच्या या दिवशी आपण जर शिक्षणाला केवळ नोकरीचे साधन न मानता समाजपरिवर्तनाचे साधन मानले, तर आपण त्या महापुरुषांना खरी श्रद्धांजली अर्पण करू.
प्रत्येक शिक्षकाने, प्रत्येक विद्यार्थ्याने आणि प्रत्येक नागरिकाने मनाशी एकच ठरवावे – ज्ञानाचा सूर्य सर्वांसाठी उगवावा. कोणताही समाज, कोणतीही जात, कोणतेही लिंग अंधारात राहू नये.
कारण जिजाऊंपासून बाबासाहेबांपर्यंतचा संदेश एकच आहे –
शिक्षण म्हणजे मुक्ती. शिक्षण म्हणजे समता. शिक्षण म्हणजे परिवर्तन.
आकाश जनार्दन बाविस्कर
संचालक व मुख्य संपादक
जळगाव समाचार
संपर्क- ९६७३३०३०५७
