जळगाव समाचार संपादकीय विशेष लेख | ३१ जानेवारी २०२५
“काय करून आता धारूनिया भीड” |
“निःशंक हे तोंड वाजविले” ||१||
“नव्हे जगी कोण मुकियचा जाण”|
“सार्थक लाजोनी नव्हे हित” ||२||
संत तुकाराम महाराजांच्या या ओळींमध्ये समाजातील दुर्बल, वंचित आणि पीडित घटकांनी आपली भीड झटकून, निर्भीडपणे आवाज उठवावा, आपले हक्क मागावे आणि आत्मसन्मानाने जगावे, असा स्पष्ट संदेश आहे. हीच प्रेरणा घेऊन भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी 31 जानेवारी 1920 रोजी “मूकनायक” या पाक्षिकाच्या माध्यमातून वंचित समाजाच्या हक्कांचा बुलंद आवाज उठवला.
वंचितांसाठी पहिला स्वतंत्र मंच
ब्रिटिशकालीन भारतात दलित आणि मागासवर्गीय समाज अत्यंत दुय्यम आणि हलाखीच्या परिस्थितीत होता. शिक्षण, रोजगार, सामाजिक प्रतिष्ठा, राजकीय प्रतिनिधित्व या सर्वच बाबतीत त्यांना पूर्णतः डावलले जात होते. या अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी आणि दलित समाजाला हक्कांची जाणीव करून देण्यासाठी बाबासाहेबांनी “मूकनायक” ची स्थापना केली.
मूकनायक म्हणजे “ज्याला आवाज नाही, परंतु तोच खरा नेतृत्व करतो” असे अर्थगर्भ नाव बाबासाहेबांनी या पाक्षिकाला दिले. त्या काळी कोणत्याही दलित व्यक्तीस स्वतंत्र विचार मांडण्याचे स्वातंत्र्य नव्हते. त्यांच्या वेदना, संघर्ष, अन्याय आणि अपमान कुणालाही सांगता येत नव्हते. म्हणूनच बाबासाहेबांनी “मूकनायक” हे नामकरण करून वंचितांसाठी एक निर्भीड व्यासपीठ निर्माण केले.
छत्रपती शाहू महाराजांचे योगदान
मूकनायकची स्थापना करताना आर्थिक अडचणी मोठ्या होत्या. परंतु छत्रपती शाहू महाराजांनी बाबासाहेबांच्या या ऐतिहासिक कार्यासाठी 2500 रुपये मदत दिली. त्या काळातील ही रक्कम अत्यंत महत्त्वाची होती. छत्रपती शाहू महाराज हे स्वतःही समाजसुधारक होते. त्यांनी दलितांच्या शिक्षणासाठी अनेक प्रयत्न केले आणि बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या चळवळीला पाठिंबा दिला.
मूकनायकची भूमिका आणि परिणाम
मूकनायकच्या लेखनशैलीत तडफदारपणा होता. जातीव्यवस्थेतील अन्याय, अस्पृश्यतेची क्रूरता, शैक्षणिक व आर्थिक अडचणी, ब्राह्मणशाहीचा जुलूम, समाजसुधारकांची भूमिका आणि सत्यशोधक चळवळीचा प्रभाव यासारख्या विषयांवर बाबासाहेबांनी निर्भीडपणे लिहिले.
मूकनायक प्रकाशित झाल्यानंतर समाजात एक नवा जागर सुरू झाला. दलित समाजाने आपल्या हक्कांसाठी आवाज उठवण्यास सुरुवात केली. “मूक” असलेला समाज आता “नायक” बनू लागला. मूकनायकच्या प्रभावामुळे पुढे बाबासाहेबांनी बहिष्कृत भारत, जनता आणि प्रबुद्ध भारत ही अन्य महत्त्वाची वर्तमानपत्रे सुरू केली.
मूकनायकचा ऐतिहासिक ठसा
मूकनायक ही केवळ एक वर्तमानपत्र नव्हते, तर ते एक सामाजिक क्रांतीचे साधन होते. याच्या माध्यमातून बाबासाहेबांनी वंचितांसाठी हक्क, न्याय आणि स्वाभिमानाचे नवीन पर्व सुरू केले. अस्पृश्य समाजाला आत्मभान मिळवून देण्याचे हे पहिले प्रभावी व्यासपीठ ठरले.
आज 105 वर्षांनंतरही मूकनायकचा वारसा जिवंत आहे. समाजातील अन्याय, विषमता आणि शोषणाच्या विरोधात आवाज उठवण्यासाठी हा विचार मार्गदर्शक ठरतो. समाज जरी पुढे गेला असला, तरी अजूनही वंचितांसाठी समान संधी मिळवण्याची लढाई सुरू आहे. अशा परिस्थितीत “मूकनायक” हे नाव आजही प्रेरणादायी आहे.
31 जानेवारी 1920 हा दिवस भारतीय सामाजिक इतिहासातील महत्त्वाचा टप्पा आहे. मूकनायक हे केवळ एक वर्तमानपत्र नव्हते, तर ते समानतेच्या लढाईतील पहिले अस्त्र होते. आजच्या युगातही बाबासाहेबांचा हा संदेश तितकाच महत्त्वाचा आहे – “आपले हक्क मागा, आपल्या न्यायासाठी संघर्ष करा, आणि स्वाभिमानाने जगा!”
आकाश जनार्दन बाविस्कर
मुख्य संपादक जळगाव समाचार
